Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının, ümumilikdə mədəniyyətinin artıq tarixə çevrilmiş simalarından biri olan yazıçı Anarın yaradıcılığı xalqımızın mənəvi sərvəti kimi dəyərlidir. Anar imzası həmişə doğmadır... O, yaradıcılığı ilə ötən əsrin 60-cı illərində ədəbiyyatımıza yeni nəfəs gətirdi. “Ötən ilin son gecəsi”, “Bayram həsrətində” hekayələri ilə ədəbiyyata qədəm qoyan Anar çox keçmədi ki, “Ağ liman” povesti, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanı, “Mən, sən, o və telefon” hekayəsi ilə oxucuların qəlbinə yol tapdı. “Vahimə”, “Mütləq görüşərik”, “Qırmızı limuzin”, “Gürcü familiyası”, “Dantenin yubileyi” və onlarca əsərləri oxucuların sevimli stolüstü kitabına çevrildi. Kitabları dünyanın müxtəlif ölkələrində çap olunaraq yazıçıya şöhrət qazandırdı. Bu gün Anar tək Azərbaycanda yox, bütövlükdə Türk dünyasının sevimli yazıçısı kimi tanınır, oxunur və sevilir...

Martın 14-də Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq Yazıçısı Anarın 80 yaşı tamam olur.

Bu münasibətlə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tənqidçi İradə Musayevanın yazısını təqdim edirik.

Ötən əsrin 60-70-ci illərində nəsrin mövzu-ideya və üslubu, “izm” estetikası dəyişmişdi. Sovet sistemi, sosializm ictimai-iqtisadi formasiyası şəraitində belə ayıq oxucunun zövq tələbatında daha “sosializm realizmi” tendensiyalı əsərlərə yer yox idi.

Anar “60-cılar nəsri” adlı ədəbiyyatın yaradıcılarından biridir. O nəsrin ki, bu gün kim nə desə də, deməsə də, sovet ədəbiyyatı və hətta bu günə qədərki müstəqillik illəri nəsrində o mərhələni əvəz edə biləcək və ya ondan irəli gedə biləcək ədəbi dövr yaranmadı. O nəsrin palitrası elə o ədəbiyyatın nasirlərinin ayrı-ayrılıqda xarakterik ədəbi portreti ilə səciyyələnmişdi.

Anarın əsərlərində detallar, əşyalar və simvolların canlı obrazlar kimi dili, spesifik xarakteri və portreti var. “Taksi və vaxt” hekayəsində mətnin kodu taksi cizgisi ilə çözülür, açılır. İnsanların qərarı yox, sanki taksinin marşrutu həll edir taleləri. Taksi durğunluq və hərəkətlilik, gəncliklə qocalıq arasındakı məsafəni zaman qanunları, zaman sürəti ilə ölçən meyardır. Taksi bir qadını onu sevən kişinin əlindən alıb aparır, sonra bu peşman olmuş adamı başqa bir qadının yanına qaytarır, amma heç nə dəyişmir... Çünki şahmat formasında işarələnmiş bu taksinin özünü də Vaxt qovur, idarə edir... Bu maşını hara istəsən sürdürmək olar, irəliyə-geriyə var-gəl etdirmək də, amma saxlamaq olmaz. Yanından siqnal verə-verə keçər, əl eləyərsən, gah görər, gah görməz, gah da içi dolu ötüb gedər, sənə o maşında yer olmaz...

“Asılqanda işləyən qadının söhbəti” hekayəsini yazanda isə Anarın 21 yaşı olub. 1959-cu il... Burada, bu balaca hekayədə obrazların taleyi haqqında bir sadə peşə sahibi - asılqanda işləyən qadın danışır. Əslində qadın ancaq və ancaq paltolardan bəhs edir. Lakin paltolar forma, geyim, insanın zahiri libası mənasından çıxır. Mətnin süjeti də, kompozisiyası da paltoların tarixçəsi ilə bağlıdır. Hekayəni nəql edən qadın yazıçı missiyasındadır, amma müəllif elə maraqlı kombinasiya qurub ki, monoloq şəklində, pıçıltı ilə söylənən hekayətin özündə belə süjetin detallarını müəyyənləşdirə bilirik. Bu qadının pıçapıçla danışdığı hadisənin ekspozisiyası, zavyazkası, kulminasiyası, razvyazkası və finalı var... Bu alleqorik hekayə də hesab edilə bilər. Baxmayaraq ki, fikirlər asılqanda işləyən qadının dilindən nəql olunur, əsərin qəhrəmanları isə - əşyalar, paltolardır...

Yazıçının “Ötən ilin son gecəsi” hekayəsini də ilk qələm təcrübəsi hesab etmək olar. Hekayədə bir ailənin timsalında insanların get-gedə yadlaşması, bir-birindən uzaqlaşması reallığı tanış, hər kəsə doğma cizgilərlə təsvir edilir. Həmidə bu yadlaşmanı həzm edə bilmir. Qəbul etmək istəmir, səbəbləri anlayır, lakin böyük bir boşluğa addım atacaq adamın həyəcanını yaşayır. Ərinin ölümündən sonra ailənin bayramkeçirmə ənənəsində çat yaranır. Qadın sanki bir ocağın sönməsindən qorxurmuş kimi özünü fəda edir, lakin bağlar qırılıb, daha əvvəlki hərarəti, istiliyi, doğmalığı qaytarmaq mümkün deyil...

“Mən, sən, o və telefon” əsərini 1967-ci ildə yazıb. Bir qadının üç cür məhəbbəti, həm də bir qadına ünvanlanan üç növ məhəbbət... Təyyarə qəzasında həlak olan ər, iş yoldaşından ikinci tale yoldaşına çevrilən Seymur və telefon sevgilisi Rüstəm (əslində yenə Seymur)... “Taksi və vaxt” hekayəsindəki taksi, “Asılqanda işləyən qadının söhbəti” hekayəsindəki paltoların obrazı kimi, bu hekayədə də insan yox, ünsiyyət, əlaqə vasitəsi olan adi bir cihaz (telefon) əsərin baş qəhrəmanına çevrilir. Hətta, cihaz da deyil, telefon nömrəsi... Telefon nömrəsi tale kompasıdır hekayədə. Platonik bir məhəbbət olayı yaradan rəqəmlər iki adamın tənhalığında həmdəmə çevrilir. “Dünən sənin telefonun öldü. Ölən yalnız adamlar olmur ki... Telefon nömrələri də ölür. Ömrün boyu çox rəqəmləri unudacaqsan: pasportunun nömrəsini, darıxdırıcı işində aldığın maaşını, dostunun avtomobilinin nömrəsini, Aya qədər olan məsafəni, yaşadığın şəhərin əhalisinin sayını. Başqa rəqəmləri. Hamısını unudacaqsan. Bircə bu beş rəqəmdən savayı”.

Hekayədə əşyaların assosiativ təfəkkürdə canlı portreti yaranır. Telefonlar da insanlar kimi xasiyyət, xarakter, xislət və mənəvi obrazı ilə təxəyyül ladında yer tutur.

Anarın nəsrində məhəbbətin fərqli süjetləri, şəkilləri, tarixçələri və portreti var. Bəzən bir detal, xatırlatma ilə baş qaldırır və daha heç vaxt unudulmur. Bəzən də bu məhəbbət özü sənin görüşünə gəlir, səni axtarır. Sevinirsən, qürrələnirsən, sonda məlum olur ki, vidalaşmaq üçün gəlmiş imiş… Belə situasiyada hər şey ağır gəlir sənə. Görüşmək də, sevinc hissini yaşamaq da, birdəfəlik vidalaşıb bu əzabdan azad olmaq da… Məhəbbətə uduzan qəhrəmanlar da olur, məhəbbətin qədir-qiymətini bilməyib vaxtında dəyər vermədiyi üçün bir ömür boyu əzab çəkənləri də… Onun hekayə qəhrəmanlarının məhəbbəti qəribə bir marşrutla gəlir ünvana. Gah gecəyarısı telefon dəstəyindən pıçıldayan yad bir səsdə, gah da yatdığın yerdə döyülən qapının ağzındaca donub qalmış imzasız bir teleqramda.

“Bu nə qəribə teleqram idi: “Muradov Oqtaya 29 Bakıdayam Reys 203 Qarşıla” İmzasız! 203-cü reyslə uçan təyyarə Moskvadan gəlir. Amma axı kim ola? Moskvadan heç kəs gələsi deyil. Heç kimi gözləmirəm. Bu teleqramı kim vurub görəsən?.. Ağlıma heç kəs gəlmir”. “Gürcü familiyası” hekayəsinin ilk cümlələridir. Oqtay ağlına gələn bütün variantları beynindən keçirir, kim ola bu gələn? Moskvada və başqa şəhərlərdə olan dost-tanışlarını, Moskvada təhsil alan qardaşı Ceyhunu – heç birinin bu cür sürprizli gəlişi ağlabatan versiya olmur... Bu məqamda müəllif ani olaraq ağıla gələn ikinci, üçüncü, neçəncisə bir xəyal qırıqlığı yaradan ehtimalı da diktə edir - Əsmərin gəlişini: “Ağlıma bir fikir də gəldi. Amma bu fikir — xam xəyal idi. Qeyri-mümkün şey idi, baş tutan iş deyildi. Ola bilməzdi”…

Anarın dramlarında (“Şəhərin yay günləri”, “Sizi deyib gəlmişəm”, “Səhra yuxuları” və s.) ictimai-siyasi motiv daha kəskin xarakterli idi, lakin 1970-ci ildə yazdığı “Yaxşı padşahın nağılı” hekayəsi öz kəskin siyasi ideyası və satirik üslubu ilə on illərin ən yaxşı hekayəsi kimi oxunur. Bir məmləkət idarəetməsində xalq və hakimiyyət arasındakı anlaşılmaz münasibətlər silsiləsi, zor, təhrik, təkcə davranışlara deyil, beyinlərə, düşüncə və hisslərə belə qadağalar sıralanır.

Padşahı heç kim tənqid edə bilməz. Amma yazıçı maraqlı bir üsuldan istifadə edir. Güzgünün (hekayədə güzgü bir ifşa üsulu kimi obrazlaşır) nə olduğunu bilməyən padşah ona baxıb guya başqası haqqında (əslində isə özü barədə) deyir: “Əşi, bunun küt sifətini görmürsən, görmürsən ki, axmağın, rəzilin biridir, bütün dünyaya nifrət edir. Özünü xeyirxah göstərir, amma hamıya kin bəsləyir. Kin bəsləyir, ona görə ki, bədbəxtdir. Bədbəxtdir, ona görə də hamını bədbəxt etmək istəyir, əşi bunun hay-hayı gedib, vay-vayı qalıb”.

48 il keçib bu hekayənin yazılmasından... Əsərdə təsvir edilən məmləkət idarəetməsinin prinsipləri belə yadda qalır: İnsanlara nifrət, onların iradəsini, mənliyini, əqidəsini sındırmaq, şəxsiyyətini alçaltmaq, sevgi hissini məhv etmək... Hökmdar bədbəxt elədiyi insanları məcbur edir ki, onlar padşahın ədalətindən, ağlından, istedadından və xalqa sevgisindən danışsınlar. Və faciə də onda olur ki, vəzir, vəkil və saray əyanlarının canfəşanlığı ilə bütün bu tədbirlər reallaşır. Bütün məmləkət əhli şeirlə danışır, padşahı tərifləyir, sual vermir və s. Təkcə əsil şair olan bir gənc ömrünü bu cahillər diyarında puç edir, heç vaxt onlara boyun əymir, sonda isə özünü qayadan atır...

“Molla Nəsrəddin - 66”, “Molla Nəsrəddin - 86” silsiləsi Anarın Mirzə Cəlil sevgisi ilə bağlı tərzi deyildi təkcə, həm də cəmiyyətdə mövcud olan bütün qaranlıq, şər, yaramaz vəziyyətlərə məhz Mirzə Cəlil güzgüsü tutmaq varisliyi ilə əlaqəli idi...

Azərbaycan nəsrində Anarın tənha qəhrəmanlarının fərqli portret cizgiləri var. İstər nağıl dili ilə nəql olunan əsərlərdə (məsələn, “Yaxşı padşahın nağılı”), istər zarafat, yumor üslubunda yazdığı nümunələrdə (“Molla Nəsrəddin - 66”, “Molla Nəsrəddin - 86” və s), istərsə fantastik, ya da dramatik süjetli digər nəsr əsərlərində cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməyən, toplum psixologiyasına yad qəhrəmanlar...

“Dantenin yubileyi” povestindəki Feyzulla Kəbirlinski tənhalığındakı kədər isə bir başqa xarakter daşıyır. Bu cür kədərin də özünəməxsus estetik təsir gücü varmış. Əsərdə bütün səhnələr sanki parodik bir üslub əsasında tərtib edilir. Tamaşa içində tamaşa strukturu qurulub. Siyavuş tamaşa hazırlayır, Kəbirlinski o tamaşada xaric səs assosiasiyası doğurur. Bütün ömrü boyu səhnədə baş rol almayan adam povestin əsas və dramatik qəhrəmanına çevrilir. Siyavuş bir rejissor kimi Kəbirlinski ilə heç yerdə rastlaşmaq istəmir, amma Anar onun özünü belə povestdə Kəbirlinski obrazının kölgəsinə salır, epizodik rola yerləşdirir. Bütün istedadlar bir istedadsızın və istedadsızlığın əlində giryan olur.

Hər kəs öz yerindədir, bircə Feyzulla Kəbirlinski ona tapşırılan rolu oynaya bilmir. Nə səhnədə, nə də həyatda. Onun dərnək rəhbərliyi belə sənətdə istedadsızlığın və hər yerdə “artıqlığın karikaturası” kimi təsvir edilir. Onun yaddaşında və şüuraltında baş tutmayan arzuların sindromu artdıqca artır. Anar Feyzulla Kəbirlinski obrazını yaratmaqla təkcə ədəbiyyatda “xəstə” bir tip deyil, bəlkə tibb aləmi üçün də maraqlı olan bir psixoloji xəstəlik çeşidi kəşf etmiş oldu...

Anarın “Əlaqə” povesti təkcə onun yox, ümumiyyətlə, Azərbaycan nəsrinin uğurlu əsərlərindən biridir. Povestdə təsvir edilən hadisələr və hallar elmi-fantastik deyil, daha çox psixoloji yaşantı məqamları ilə bağlıdır. “Əlaqə” povestində psixoloji patologiya hallarının real və mücərrəd məkan, zaman absurdluğundakı vəhdəti – bir insan şüurunda, hiss və düşüncələrində, yaddaşında inikası təsvir edilir. Ətrafda baş verən, dəyişən, ritmi pozulan, qurulan, nizamlanan, sonra daha qorxulu şəkil alan bütün hadisələr bircə adamın – tələbə oğlanın yaşantılarında ifadəsini tapır. Bütün dramatizm isə tələbənin psixologiyasında get-gedə kritikləşməyə doğru gedir. Bu çevrilmə halının ilkinliyinə getmək istəyirik, yadımıza düşür ki, tələbə çox şiddətli bir yay günündə özünü məhz belə hiss edirdi: “Elə bil beyni istinin təsiri nəticəsində nə isə başqa bir şeyə — mayeyəmi, buxaramı çevrilirdi. Səbəb yalnız istilərdə idimi?” F.Kafkanın “Çevrilmə” əsərinin qəhrəmanını xatırlayırıq. Qreqor Zamza yuxudan böcək kimi oyanır və qalan ömrünü belə bir canlı növünün formasında yaşayır, əzab çəkir... Oğlan isə həyatının yeni mərhələsinə qədəm qoyduğu, tələbə adını qazandığı zamandan etibarən başqa bir adama çevrilir. Onun istinin təsirindən “mayeyə, ya buxara çevrilən beyni”ndə adi insanların beynindəki funksionallıqdan fərqli proseslər baş verir. Və “zədələnmiş” beyin faktı hiss və düşüncələrə, təsəvvür və təxəyyülə, qavrama, yaddaş və instiktiv olaraq duyma, hissetmə amillərinə təsir edir. Tələbə ona görə tək və yad deyil ki, heç kimlə ünsiyyət qura bilmir, heç kimi tanıya bilmir, həm də ona görə tənhalaşır ki, dünya ona yad olduğu kimi, o da dünyaya yad görünür. Qəribəlik məkanda və zamandadırmı? Yoxsa zaman və məkan nizamını, qanunauyğunluğunu “istidən əriyib formasını dəyişmiş beynində” qeyri-ixtiyari olaraq pozan, alt-üst edən oğlanın özündə?

“Əlaqə” povestində təhrif olunmuş qavrama (illüziya) problemli qəhrəmanın fiziki və mənəvi-psixoloji yorğunluğu onu qorxu, təşviş, həyəcan yaradan hallarla üzləşdirir. Tibdə “psixosensor pozuntu” adlanan bu patologiyanın bir çox əlamətlərinə dünya ədəbiyyatı nümunələrinin qəhrəmanlarında rast gəlmək olur. Conatan Sviftin “Qulliverin səyahəti” romanında bu cür pozuntunun iki halı - hər şeyin öz real ölçüsündən böyük görünmə (makropsiya) və hər şeyin öz real ölçüsündən kiçik görünmə (mikropsiya) –vəziyyəti ilə rastlaşırıq. Əsərdəki mübaliğə və litota kimi məcazlılıq, sən demə, həm də bir psixi pozuntu, xəstəlik faktı ilə əlaqəli imiş. Sviftin ömrünün son vaxtlarında psixi pozuntu halı yaşaması da, maraqlı mülahizələr irəli sürmək imkanı yaradır…

Povestin tələbə qəhrəmanında isə psixosensor pozuntunun başqa bir halı yaşanır. Yaddaşda bir az əvvəl bir şəkildə, formada qalan əşya ikinci, üçüncü, dördüncü baxışda qarşına tam fərqli, sinonim və ya antonim məzmunlu yeni mahiyyətdə çıxır. Bu pozuntu halını psixologiya elmi “dismeqalopsiya” adlandırır. Povestdə yenə sonuncu mərtəbə, yenə telefon, saat, güzgü və s. detallar var ki, xüsusi məna kəsb edir. O mərtəbə bəlkə də yoxdur, amma bina var... Bu atributlarla onun nəsrində bir neçə dəfə qarşılaşmışıq. Burada isə xətdən ayrılmış, kəsik simli telefon təsvir olunur. Dünyayla əlaqəsizlik mesajı... Və müəllif bu detalın üstündə çox dayanmır. Lakin tələbə hər dəfə təhlükəli hal yaşayanda oxucu da qeyri-ixtiyari telefon əlaqəsinə ehtiyac olduğunu hiss edir və tez də yadımıza düşür ki, xətt kəsilib... Oğlan, əslində bu əlaqəsizliklərə görə 20-ci mərtəbədə özünü tənha, səhradakı kimi hiss edir... Böyük tənhalıq halı yaşanır. Təkcə oğlanın yox, Yer kürəsinin tənhalığına qədər böyüyən yalqızlıq mistik qarşılaşmalar durumunda təsvir edilir... Reallıq və illüziyalı səhnələr arasında məsafə yoxdur. Sanki hər yanda bir “qapı açılana qədər” tilsimi hökm sürür. Liftin qapısı açılır, qocanın yaşadığı evin qapısı açılır, iki tərəfində də sükan olan maşının qapısı açılır və mənzərə dəyişir.

Yer adamı başqa planetlərdən səs eşitmək, yeni üzlər görmək həvəsindədir. Tələbə real məkan sakini kimi bu cəhddə deyil, əksinə, qulağı dinc bir həyat arzulayır, lakin şüur və hisslər onun iradəsindən asılı deyilmiş... Hətta yaddaş da ayağa qalxır, instinkt də başqa dünyaya dartınır, səs isə gəlmir, cavab yoxdur, ulduzlar susub... Və astrofizik də bunu etiraf edib deyir ki, “əgər doğrudan da uzaq ulduzlarda həyat varsa, bəs niyə oradakılar hay vermirlər?!”.

Anarın hər əsərində bu tənhalığın adı dəyişir. Bəzən insan öz içində, bəzən cəmiyyətində, bəzən ailəsində, bəzən isə kainatda, planetlərarası boşluqlarda tənhalaşır...

“Macal” povestinin də qəhrəmanı tənhadır. Doğmalar arasında yad... Yenə ikiləşmə, dağınıqlıq, taleyinin sahibi olmaq uğrunda mücadilə və özünə məğlubluq... Fuad bir dəfə ölə bilərdi, ölmədi. İkiləşdi, başqa bir Fuad kimi həyatına davam etdi. Amma o gecə öldü, toya hazırlaşdıqları gecə. Xoşbəxt başlanğıcın ilk gecəsində bir sınaqla qarşılaşdı.

Erix Maria Remarkın “Zəfər tağı” romanında humanist, xeyirxah insan doktor Ravikin intiqam məqamında necə dəyişdiyini, qəddarlaşdığını müşahidə etmişdik. Bu “remarkizm” idi... Məlumdur ki, qisas, kin və intiqam hissi hər kəsin xislətində, hətta ən humanist insanlarda da olur. Sadəcə o hissi oyatmaq, qıcıqlandırmaq, ayağa qaldırmaq və reallaşdırmaq üçün situasiya olmalıdır. Anarın bəlkə də bütün əsərlərində bir kinli qəhrəman var. Bu kinli adamın ayrıca adı yoxdur. “Adam içində adam” kimi gizlənən bir kabusdur sanki... “Remarkizm” nəzəriyyəsində vurğulanır ki, bu dünyada tam yaxşı və ya tam pis adam yoxdur... Bütün itirəcəklərinə razı olub dəyişməyən və bir də nəyin bahasına olursa-olsun istəklərini reallaşdıran, “qazanan”, “udan” və sonda dəyişən, özlüyündən çıxan, başqalaşan adamlar var. Daha doğrusu, “başqalaşdırılan”, “dəyişdirilən”, şəxsinə, “mən”inə uduzan adamlar... Belə əsərlərdə yazıçıdan daha güclü yaradıcı təfəkkür tələb olunur. Yəni, qəhrəmanını sadəcə təsvir və təqdim etmək yox, müxtəlif vəziyyətlərin obyekti, əsas aparıcı qüvvəsi, hərəkətverici mexanizmi kimi yarada bilmək qabiliyyəti gərəkdir. Dəyişilən vəziyyətlərin, mühitin, dramatik situasiyaların qəhrəmanını yaratmaqdan gedir söhbət... Yazıçı xarakteri bu cür obrazların simasında daha aydın cizgiləri ilə diqqəti cəlb edir, məlum olur ki, onlar çox zaman öz qəhrəmanları ilə ruh qohumu çıxır...

Yazıçının 1977-ci ildə yazdığı “Macal” povestinin baş obrazı Fuad Mehdiyevin həyat fəlsəfəsində də tanış cizgilər var... Fuad Salahlıları, Oqtayları sevmək, onlara rəğbətlə yanaşıb, onlar kimi düşünmək, duyğulanmaq, kədərlənmək, amma Şövqü Şəfizadə kimi yaşamaq! Şövqü həyatın özü, yaşamağın yolu, düsturu idi.

Anarın obrazlarının bir özəlliyi də ondadır ki, onların təkcə həyatında deyil, düşüncə, əqidə, yaşam tərzi və iradəsinin formalaşmasında da bir dinamiklik, kulminasiya həddində partlayış yarada bilən çevrilmə, dəyişmə, dönmə nüansları müşahidə olunur. Fuad Mehdiyev obrazını yaratmaqla müəllif insanın özünün də xəbəri olmadan necə özünəxəyanət missiyasının daşıyıcısına çevrildiyinin anatomiyasını açır.

Tale elə gətirir ki, Şövqi Fuad Salahlının dəfnində “dost” adıyla çıxış edəsi olur. Ondan əvvəl isə Fuad Mehdiyev danışır. Tale elə gətirir ki, vaxtilə Fuad Salahlını işdən çıxaran rektor indi onun dəfn mərasimini təşkil edən komissiyada sədr olur. Tale elə gətirir ki, bu adamlar illərlə onlara mənəvi əziyyət verən bu vicdan etalonunu - Fuad Salahlını dəfn edərkən özlərində hətta bir yüngüllük, rahatlıq da hiss edəsi olurlar. “Tabuta qoyulmuş vicdan”ın başı üzərində çıxış edirlər, mikrofon belə dözmür bu saxtakarlığa, riyakarlığa, uğuldayır, xışıldayır, sözləri təhrif edir...

Fuad Mehdiyevin bir gününə həsr olunmuş povestdə insan ömrünün paradoksallıqları, ziddiyyətləri, qalibiyyətləri və məğlubiyyətləri ifadə olunur. Fuad rəngsiz bir obrazdırmı? Axı, onun portretini rəsm etmək mümkün olmur. Mənfi çalarlı, ya müsbət cizgilidir? Onun rəsminin ağ-qara çalarlarını tapmaq çətindir. Onun bir günlük “görüləcək işlər siyahısı”nda da bu absurdluq öz ifadəsini tapır. Mexaniki gedişlərlə davranan, gününü saatlara, iclaslara, çıxışlara bölüb yaşayan Fuad axı hərdən, lap elə bəlkə daima həm də özünü tapmaqla məşğuldur? Onun gündəlik iş rejiminin siyahıya alınmış qrafikində bir “Öz-özümlə görüş” maddəsi də var axı... 20 ildən çox bir zaman ərzində itmiş adamı axtarmaq ehtirası, ağrısı şüuraltında gizli-gizli yaşamırmı? Əslində, bütün əsər boyu Fuad Mehdiyev - müəlliminə öz “seçim” yanlışlığı ilə xəyanət edən bir fərari təsiri bağışlayırmı? Ya əksinə, xəyanət etmədiyini sübuta yetirməyə çalışan, təmizlənmə, katarsis prosesində özü ilə mübarizə aparan daha səmimi obrazdır?

Yazıçının tənha qəhrəmanları sırasında anlanılmayanlar, hətta qəbul edilməyənlər də var. Onlar çoxdur.. Az qala 40 ildir, ədəbiyyatımızda bir Təhminə obrazı müzakirə obyektinə çevrilib. Təhminəni obraz kimi yox, real şəxs kimi mühakimə edənlər, bəzən isə haqq qazandırıb sevənlər artıq nəsil-nəsil dəyişməkdədir. Bu əsər haqqında ədəbiyyatşünaslığımızda çox yazıldığı üçün diqqəti başqa bir əsərə yönəltmək istəyirəm.

Anarın son zamanlar yazdığı “Göz muncuğu” povestindəki və haradasa, bir az “Əlaqə” əsərinin tələbə qəhrəmanı, bir az da “Macal” povestinin Fuad Mehdiyevini xatırladan Əhlimanın faciəsi, taleyi, düşüncələri, başına gələn sirli hadisələrin məzmunu ilə tanış oluruq. Əhliman şər simvolikasıdırmı? Bəs ona Diri Baba nə üçün “Hörmüzd” deyə müraciət edir? Bəlkə çinlilərin xeyir və şər anlayışlarına münasibətinə əsaslanır bu yanaşma? Yəni “nə xeyirin tərəfində dur, nə şərin. Çünki onlar ikisi də bir şeydir. Yəni biri-birindən doğur”... Əhliman şər çalarlıdır, amma niyyəti və xisləti müsbətdir. Bəs onda niyə ona rast gələnlər uğursuzluğa düçar olur? Gözü, nəzəri daşı parçalayır az qala... Deməli, şər içində xeyir, qaranlıqda işıq, işıqda qaranlıq absurdluğu, həm də reallığı var. Klassik ədəbiyyatımızda və şərq fəlsəfəsində, eləcə də Sührəverdinin “İşraqiyyə” fəlsəfi nəzəriyyəsində bu barədə çox oxumuşdum vaxtilə... Qaranlıq olmasa işıq anlayışı təsəvvür belə edilməz. İşığı işıq edən elə qaranlıqlardır. Çirkinlik, eybəcərlik olmasa, gözəllik meyarı çıxardımı ortaya?

“Əlaqə” povestindəki suallar davam edir. Zamansızlıq, məkansızlıq bozluğunda fikir azır, insan özünü itirir, dünən, bu gün, sabah yoxdur. Şər də yoxdur, xeyir də anlaşılmır. Zaman yoxdur, amma yaddaş var! Necə olur bu? Əhlimanın bütün pisliklər yaddaşına hopub. Hətta bədən yaddaşı da var. Atasının toqqa ilə vurduğu hissələr hələ də zol-zol qalıb, gör-gör göynəyir. Nəsibin mənəvi alçaltmaları şüuraltında sızıldayır. Amma bütün pisliklərin əvəzini gözü ilə çıxıb. Göz onun silahıdır. Heç nəyi nəzərindən yayındırmır göz. Beyinə ötürür. Beyin gözdən keçən hər şeyin haqq-hesabını aparır. “Göz” bu əsərdə təkcə obraz kimi yox, yüzlərlə məqamda həm də sətiraltı mənaların açarı kimi açılır. Sözün hər iki mənasında... Göz açılır və insan içinə, dünəninə, yaddaşına, ətrafına boylana bilir.

Anarı bütün ömrü boyu düşündürən suallar burda həm geniş şəkildə verilmiş epiqraflarda, həm də onun müəllif təhkiyəsində izah olunur. Amma povest yenə sualla bitir. Hadisələr “Olubmu, olmayıbmı?”- mücərrədliyi ilə təsvir edilir. Yenə də başqa planetlərin, yad dünyaların qapısına göz dikilir. “Göz” ifadəsi bütün məna yükünün izahedici missiyasını öz üzərinə götürür. Bu göz onun öz varlığına, daxili dünyasına və ətrafına dikilir. Amma o gözün bir “yaddaşı” da var ki, o da ruhlar aləmi, o biri dünyalar, müəmmalı yuxular diyarında dolaşır.

“Göz muncuğu” əsərində qoyulan sualların yaşı qədimdir, Anarın yaşından da qədim... Anarın 80 yaşı var. Onun 60 ilini yazıçılığa həsr edib. Anarın Azərbaycan mədəniyyətində özünəməxsus yeri var. Onun bədii, publisistik və elmi-ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti əhəmiyyətlidir. “Nəsrin fəzası” adlı dəyərli araşdırması maraqlı tədqiqat kimi dıqqəti cəlb edir. Anarın “Kitabi-Dədə Qorqud”, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli sevgisi onu bizə bir az da doğmalaşdırır. Onun ssenariləri, dram yaradıcılığı, ictimai fəaliyyətinin böyük bir hissəsi gözlərimiz qarşısında baş verib. 1980-ci illər təlatümündə Anarın bir ziyalı kimi mövqeyi, nüfuzu, xidmətləri danılmazdır. Anarın milli təəssübkeşliyi də rəğbət doğurur. Bütün prinsipial məsələlərdə bu mövqe aydınca görünür. Qeyri-prinsipial məsələlərdə də Anar dəyərləri qoruma mövqeyində olur. Məsələn, adicə Dədə Qorquda münasibət estetikasına diqqət edək. Anar Dədə Qorqud obrazından hətta bədii mətn, bədii üslub güzəştliliyindən belə istifadə edib postmodern oyunlarda onun obrazını gülünc durumda əks etdirməzdi (baxmayaraq ki, bədiilik prinsipi buna da icazə verir...). Necə ki, “Dədə Qorqud” filmi ilə bu sevgini ifadə etdi...

Anar hekayələr, dramlar, romanlar, tənqidi məqalələr, memuarlar nələr, nələr yazdı... Anar həm də bu illər ərzində yazıldı. Bir cəmiyyətin roman qəhrəmanı kimi kitablaşdı. Bu kitabın səhifələrində hər şey eyni rəngdə deyil. Anar dramatik, kuliminativ, kontrastlı zaman keçidlərini bir az da faciə qəhrəmanı kimi yaşadı... 1960-cı illərdə ədəbiyyata Rəsul Rza və Nigar Rəfibəylinin övladı kimi gəldi, oradan bir sirr dolu nağıl qəhrəmanı kimi çıxdı, 80 yaşına çatdı... 1938-ci ildə doğulmuşdu, qorxu, təşviş illərində... daha sonra o illər haqqında qorxulu, amma “sənədli” hekayələr eşidə-eşidə böyüdü. Həyatının böyük bir hissəsi repressiya suallarına, ata-anası haqqında yazılan qərəzli yazılara cavab verməklə keçdi, o illərin hadisələrini və adamlarını analiz etməklə həm də... Anar sosializmin dağılması prosesini nəinki gördü, həm də o prosesdə iştirak etdi. Anar sovet dövründə belə müstəqillik zamanının yazıçısı kimi yaza bildi. Qarabağ mübarizəsində, milli azadlıq hərəkatında öndə oldu.

Anardan həmişə böyük missiyaların icrasını ummuşuq... Bir cəmiyyət, elmi-ədəbi mühit adamları olaraq dramatik situasiyalarda onun mövqeyi düşündürüb hamımızı... Bəzən ona qarşı olan aqressiyaların səbəbini də məhz bu güvən, bu etimad, bu səmimi umacaqla bağlayıram. Biz Anarı bir yazıçı kimi sevirik, yenə də oxuyacağıq, oxunacaq! Onun haqqındakı mübahisələrdə həmişə təkrarladığım bir fikri xatırladıram: “Dantenin yubileyi” əsərinin müəllifini qəbul etməmək ədəbiyyatı sevməməyə bərabərdir!”

80 yaşınız mübarək, Anar müəllim!


azertag.az