Xınalıq kəndi Qafqaz dağlarının zirvələrindən birində, Qızıl Qaya, Şahdağ, Tufandağ və Xınalıq dağlarının əhatəsində, Qudyalçayın sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 2200 metr yüksəklikdə yerləşir. Tufandağın Xınalıqla üzbəüz olmasının kənd sakinləri üçün xüsusi mənası var. Rəvayətlərdən birinə görə, bu dağda 1000 il əvvəl güclü zəlzələ nəticəsində dağılmış qədim kəndin xarabalıqları yerləşir. Hesab edilir ki, Xınalığın əsasını qoyanlar elə həmin kəndin sakinləri olub.

Buranın iqlimində ağac bitmir, yalnız otlar və kollar olmasına baxmayaraq, kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişir. Payızın əvvəlindən bu yerlərdə soyuqlar başlayır. Qış soyuq və qarlı keçir, şaxta mənfi 30 dərəcəyədək enə bilər.

Terras formasında (bir evin damı ondan hündürdə tikilmiş digər ev üçün həyət rolu oynayır) tikilən daş evlər Xınalığın bənzərsiz görünüşünü formalaşdırır. Belə ki, burada qayalar çox sıldırımlıdır, evlər isə sıx tikilib. Həyətlərdə kiçik bostan salınıb. Evlər 200-300 il əvvələ aiddir. Kənddə daha qədim tikililər də var. Qoruq olan Xınalıqda yeni tikinti aparmaq qadağan edildiyi üçün kənd ilkin memarlıq simasını qoruyub saxlayıb.

İndiyə qədər Xınalıqda evlər təzəklə qızdırılır. Vaxtilə yanacağın bu növü Azərbaycanda geniş yayılmışdı.

Xınalıq kəndi “Kətiş”, özlərini “Kət” və ya “Kəttid”, öz dillərini isə “Kətiş mitsl” adlandırırlar. “Xınalıq” adı sonradan yaranıb: bu ya xına rəngli qayalar, ya da hun tayfasının adı ilə bağlıdır.

Xınalıq kənd sakini Ələmməd Yerməmmədov buranın çox qədim, tarixi bilinməyən bir kənd olduğunu iddia edir. Burada yaşayan əhalinin dünyada yeganə dildə danışdığını bildirən Ələmməd hələ keçmiş sovet dönəmində mütəxəssislərin xınalıq dilini öyrənmək istədiklərini deyir. O, burada arxeoloji qazıntıların aparıldığından da söz açır. Onun sözlərinə görə, qazıntı zamanı dördmərtəbəli qəbirlərin olduğu üzə çıxıb. Kənd sakini bunun əraziyə qənaət etmək, qəbiristanlığın böyüməsinin qarşısını almaq məqsədilə edildiyini deyib.

Rəvayətə görə üst-üstə düşən qəbirlərin sayı yeddiyə çatanda qiyamət qopacaq.

53 yaşlı Qarabağ veteranı Yusif Şabanov son vaxtlar, əsasən iyul, avqust aylarında bura turistlərin gəldiyini deyib. Bildirib ki, ölkədən asılı olaraq turistlərin maraq dairəsi dəyişir. Misal olaraq Fransa və İngiltərədən gələn qonaqlar quş növlərinin şəkillərini çəkir, ərəb ölkələrindən gələnlər daha çox yerli mətbəxə həvəs göstərirlər, ABŞ və Polşadan olan turistlər dağlara çıxmağı sevir, Ruslar isə yerli camaatın yaşayışı ilə maraqlanırlar.

Y.Şabanov xarici qonaqların kənddə gecələməyi üçün xüsusi evlərin olduğunu da söyləyib. Qeyd edib ki, yerli əhali tez-tez qonaqları evlərinə dəvət edir, onlar üçün çay süfrəsi açır. Yeri düşəndə qonaqlara xınalıq dili haqqında məlumat verir, hətta bəzi sözlərin mənasını da izah edirlər.

Xınalıq kəndinin sakinləri özlərini ayrıca etnik qrupa aid edirlər. Bu, Qəbələnin Nic kəndində yaşamış uti tayfalarına qohumluğu çatan, Şahdağ etnik qrupuna aid milli azlıqdır. Bu etnosun öz dili var. Xınalıq dili haqqında ilk məlumata Avropa mənbələrində - R.Fon Erkertin 1895-ci ildə Vyanada alman dilində nəşr edilmiş "Qafqaz köklü dillər" kitabında rast gəlinir. Müəllif xınalıq dilinin qrammatika və frazeologiyasına toxunub. Xınalıq dilini öyrənmək üçün XX əsrdə kənddə SSRİ Dilçilik İnstitutunun xüsusi filialı yaradılıb. Burada işləyən dilçilər bu dilin latın qrafikası əsasında əlifbasını tərtib ediblər. Bir məlumata görə əlifba 72, digər məlumata görə 77 hərfdən ibarətdir.

Xınalıqlılar möhkəm bədən quruluşu, bir qayda olaraq bəstə boyu, şabalıdı rəngli saçları, qonur və ya mavi gözləri ilə seçilirlər. Xınalıqdan Qəbələyə kəsə dağ yolu indiyədək qalır, kəndin sakinləri ötən əsrin ortalarınadək qonşu kəndə alış-veriş üçün gedərdilər.

Hazırda Xınalıq kəndində 2 min nəfərədək əhali yaşayır. Kənd sakinləri ənənəvi həyat tərzini qoruyub saxlayıblar. Onların ətraf mühitlə sıx əlaqədə olan özünəməxsus adətləri var. Toylar və digər mərasimlər nəsildən-nəslə ötürülən adətə uyğun keçirilir.

XX əsrin ortalarınadək Xınalıqda icma münasibətləri qalırdı. Burada yaşayan hər tayfanın öz məhəlləsi, qəbiristanlığı, məscidi və müqəddəs yerləri olub. İndi də kənd ayrı-ayrı tayfaların yaşadığı məhəlləyə bölünür. Bəzən bu məhəllələr inzibati ərazi vahidi rolunu oynayardı. Hər məhəllənin öz ağsaqqalı olardı. Bu gün Xınalıqda əsasən dörd tayfanın nümayəndələri yaşayır.

Şəhərə yol uzun və çətin olduğu üçün kənd sakinləri oraya ildə cəmi bir-iki dəfə gedər, yayda öz məhsullarını satar, ərzaq və digər lazım olan şeyləri alıb evə qayıdardılar.

Xınalıq əhalisinin hamısı dindardır. Xınalıqlılar İslama qədər atəşpərəst olublar. İslam dini qəbul edildikdən sonra burada çoxlu sayda məscid tikilib. Hazırda kənddə 10-dan çox tarixi məscid qorunub saxlanılır.

Quba-Xınalıq turizm marşrutu ölkəmizin şimal bölgəsinə gələn turistlər arasında ən populyar səyahət istiqamətidir.

Əsrarəngiz təbiət mənzərələri, dağ yamacı boyunca axan bol sulu Qudyalçay, Qafqaz dağlarının sıldırım qayalıqları arasındakı füsunkar gözəlliklər və unikallığı ilə bütün dünyada tanınan bu qədim kənd turistləri bura cəlb edir.

Əlcəzairli Hatem Benmakhlouf Azərbaycanı ziyarət edən dostunun məsləhətinə qulaq asaraq bura gəldiyini deyib. O, Bakıda təyyarədən enərkən yanılmadığını və ölkəmizi kəşf etmək arzusunda olduğunu söyləyib. Regionlarımızı gəzən Hatem Xınalığın sülhsevər bir yer, əhalisinin isə saf və qonaqpərvər olduğunu vurğulayıb.

Rusiyalı qonaq Svetlana İvanova birbaşa Xınalığa üz tutduğunu deyir. Yolboyu maşınla gedərkən dağların havası onun çox xoşuna gəlib. Buranın təbiəti, kəndlərin ucqar yerlərdə salınması turisti bir növ valeh edib.

Quba-Xınalıq turizm marşrutu ilə səyahət zamanı turistlər qısa zaman kəsiyində bir neçə dəfə hava şəraitinin dəyişməsini müşahidə edə bilərlər. Çünki bu istiqamətdə hərəkət zamanı qonaqlar Qafqaz dağlarının sıldırım qayalıqları arası ilə kilometrlərlə yol qət edirlər. Onlar yolboyu dəfələrlə avtomobillərini saxlayır, füsunkar təbiətdən zövq alır, video, fotoşəkillər çəkir və çəkdiklərini sosial şəbəkələrdə dostları ilə paylaşırlar. Əksər vaxtlarda səyahətin müddətini uzatmalı olurlar.

Qeyd edək ki, bu günlərdə Xınalıqda musiqi festivalı da təşkil olunub. Festivalın açılışında uşaqlar “Arşın mal alan” filmindən səhnəciklər və rəqs nömrələri nümayiş etdiriblər. Hətta xınalıq dilində şeir də söylənilib. Yoqa, meditasiya vorkşopları və açıq havada nümayiş olunan kino festivala rəng qatıb. İki gün davam edən festival müddətində kənd sakinləri öz məhsullarını satışa çıxarıblar. Bu cür tədbirlərin gələcəkdə də keçirilməsi istisna deyil.