Sözümüzə giriş: Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin doğum günü ilə bağlı məqalə hazırlamaq niyyətində olduğumdan yazıçının oğlu Orxan Vəzirovun “Atam Yusif Vəzir Çəmənzəminli haqında” kitabı ilə tanış oldum (Azərnəşr, 1997). Bu yazıda məqsədim yazıçının ümumən əsərlərindən deyil, həyat və yaradıcılığından, azərbaycançılıq amalından bəhs etmək olduğundan ən düzgün halda həmin kitabı oxumağı və ondan bəhrələnməyi məqsədəmüvafiq sandım. Zənnimcə, oğulun atası haqqında xatirələri daha səhih və təsirli olur. Çünki burda yer almış çox hadisələr canlı şahidliklə xatırlanır. Bu səbəbdən də həmin xatirələrin işığında məqaləni ərsəyə gətirməyi düşündüm...
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1887-ci il sentyabr ayının 12-də qədim Şuşa şəhərində Şərq əfsanələrinə və ədəbiyyatına yaxından bələd olan, fars və türk dillərini mükəmməl bilən Mirbaba Vəzirovun ailəsində dünyaya gəlmişdir. Yusifin uşaqlıq çağları Aşağı meydanda, Bəylik eşiyində, Qapandibi adlanan böyük meydançada keçmişdir. Ömürlük hafizəsinə həkk olan, vaxt-bivaxt yaddaşını közərdən xatirələr ona hər zaman şirin bir nağılı xatırladırdı. Mirbaba bəy açıqgözlü bir insan olduğundan oğlanlarının mükəmməl savad almasını istəyirdi. Odur ki, balaca Yusifi əvvəlcə Şuşada Molla Mehdinin məktəbinə qoyur. Lakin az keçmir ki, onun yanında təhsilin çox aşağı səviyyədə olduğunu bilən Mirbaba Vəzirov oğlunun təhsili ilə özü məşğul olmaqdan ötrü Yusifi Ağdama gətirir və burada ona dərs keçir. O, oğlundan ötrü türk və fars dillərinə aid lüğət yazır, əvvəlcə də elə bu lüğətləri öyrətməklə dərs keçirdi. Onun oxumağa səy etdiyini, dərsini yaxşı qavradığını görüncə Yusifə Füzulinin, Sədinin şeirlərini əzbərlədirdi. Oğlunun rus dilini də mükəmməl bilməsindən ötrü Mirbaba bəy onu Ağdamın Muradbəyli kəndinə göndərir. Bir ildən sonra isə Şuşaya qayıdıb realnı məktəbə daxil olmaqdan ötrü böyük qardaşı Əbülhəsənun ciddi nəzarəti altında hazırlaşır və məktəbə daxil olur. Bundan sonra Əbülhəsən onu mütaliəyə həvəsləndirir və özünün kitabxanasını onun ixtiyarına verir. Yusif ingilis və rus şairlərini mütaliə etdikcə ədəbiyyata böyük marağı yaranır. Təhsilini rus dilində aldığından ilk şeiri olan “Şikayət”i rus dilində yazır. Rəsmə böyük həvəs göstərdiyindən boş vaxtlarında rəsm çəkməklə məşğul olur. Beləcə, ailədə ona yaradılan şəraitdən həvəsə gələn oğlan özünü yetişdirməklə məşğul olur. Qarşıda isə hələ taleyin arxasınca çəkib apardığı böyük və çətin qət olunan yollar var...
Deyirlər, insan doğulan zaman Tanrı onun taleyini də alnına yazır. Bəşər övladı da bundan xəbərsiz həyatına, gələcəyinə böyük ümidlər, arzularla yaşayır. Hələ uşaqlıqdan doğma şəhərinin gözəlliyinə məftun olan Yusif Vəzirin qəlbində vətən təəssübündən yana atəşin bir məhəbbət çağlayırdı. Şuşa həm də onu özünə ahənrüba kimi çəkən bir ilham pərisi olmuşdu. O, bütün həyatında ən mühüm, əhəmiyyətli iş saydığı ədəbi fəaliyyətində bu İlham pərisinin eşqi ilə yazıb-yaratmışdır. Buna görə də təbiətin əsrarəngiz tablosu olan yurdunu vəsf edərək yazırdı ki, dağ başında yazı-yayı yaşıllığa, payızı-qışı dumana və qara bürünmüş bir şəhər təsəvvür ediniz. Bu mənim şəhərimdir...
Yeniyetmə çağlarından yüksək təhsil almağı, özünü yetişdirməyi düşünən, savadsızlığın, dini-fanatizmin cəngində boğulan xalqın gözünü açmaqdan ötrü yollar axtaran Yusif Vəzir çox çətin, məşəqqətlər dolu əziyyətli bir həyat yaşamışdır. Lakin buna baxmayaraq o, əlinə qələm aldığı vaxtdan ömrünün sonuna kimi hansı şəraitdə yaşasa belə, xalqın avamlıq, savadsızlıq içərisində ömür sürdükləri həyatın ağrılarını təsvir edən məqalə, felyeton, hekayələr və romanlar yazmışdır.
Yusif Vəzir hələ Şuşada realnı məktəbdə oxuduğu vaxtda özünü ədəbiyyata həsr edir. Əmisi oğlu Mirhəsən Vəzirovla birlikdə 1904-cü ildə yumoristik, karikaturalar əks olunan, materialları əllə yazılmış “Fokusnik” adlı bir jurnal çıxarırlar. 1905-ci ildə başlayan rus-yapon müharibəsi Şuşa realnı məktəbinin tələbələrinə də özünün güclü təsirini göstərir. Tələbələr məktəbdə dözülməz rejim yaradan, onlarla kobud rəftar edən müəllimlərə qarşı çıxır, mitinlər edirdilər. Yusif də bu iğtişaşların mərkəzində olur. Onlar tətil edir, məktəbin müdirinə tələblərini təqdim edirlər. Tətilə və tələblərə cavab olaraq müdiriyyətin çıxardığı qərara əsasən məktəbi bağlayırlar. Bundan sonra tale Yusifi Aşqabada aparır. Şuşadan başlayan təlatüm həyatı boyu onu təqib edir...
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin mətbuatda ilk çıxışı Bakı realnı məktəbində oxuduğu zaman, 1907-ci ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalının 37-ci nömrəsindən başlamışdır. Qarabağda pir və ocaqları kəskin tənqid edən gənc Yusif onların təqibi, hədə-qorxuları ilə üzləşir. Yazısına gizli imza qoymaması, Şuşada, Aşqabadda dindarların, eləcə də Bakıda yaşayan qarabağlıların qəzəbinə səbəb olur. Qara-qorxu içərisində yaşayan Yusifin bir qədər sonra təhsil aldığı Bakı realnı məktəbi də bağlanır. Maddi imkansızlıq ucbatından acınacaqlı hala düşən Yusif Vəzirə Bəşirbəy Aşurbəyov kömək edir...
Y.V.Çəmənzəminlinin Bakı həyatı bir tərəfdən çətin olsa da, o, böyük bir ədəbiyyat, mədəniyyət mühitinin içərisində görünür. Yaxın qohumu Üzeyir Hacıbəyli ilə görüşür, “Leyli və Məcnun” operasının ilk tamaşasında olur və tamaşa onda böyük təəssürat yaradır. 1908-ci ildə o, yeni yazdığı “Saranın hekayəsi” adlı əsərini Ü.Hacıbəyliyə oxumaq üçün “İsmailiyyə” mehmanxanasına gedir və onun mənzilində Ə.Haqverdiyevi, H.Ərəblinskinin truppasının artistlərini, S.S.Axundövu görür. Bunlar onun ədəbi yaradıcılığına böyük təsir etsə də vətəni Şuşa üçün çox darıxır. Əlinə qələm alaraq, doğma vətəni haqqında yazır: “Şuşa qartal yuvası kimi uca dağın başında dayanıb, ətəklərini vüqarla aşağı yönəldərək mavi səmanın boz, soyuq dumanına bürünür. Onun gurultuyla axan iti çayları köpüklənərək daha hərarətlə və qüvvətlə irəliyə qaçmağa can atır. Çiçəklərlə örtülmüş yaşıl təpəciklər yüksəklərə qalxaraq sıldırım qayalar əmələ gətirir. Orada isə kolların arasından sürünən ilana bənzəyən boz cığır ziqzaqlarla meşəyə doğru gedir...”
Bu, doğulduğu ata-baba yurduna bütün varlığı, ruhu ilə bağlı olan görkəmli yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin Bakıda realnı məktəbdə oxuduğu zaman Şuşanın həsrətilə yaşadığı vaxtda vəsf etdiyi tablodan bir görüntüdür. İllələ qərib diyarlarda yaşadığı zamanlarda da yazıçının Məkkəsi, Mədinəsi tez-tez xatırladığı qədim tarixə malik aristokratlar şəhəri Şuşa idi...
1909-cu ildən Yusif Vəzir Çəmənzəminli bir-birinin ardınca yazdığı felyeton, hekayə və məqalələrlə “Yeni həqiqət”, “Yeni İrşad” və “İqbal” qəzetlərində çıxışlar edir. Elə həmin il təhsilini davam etdirmək üçün Peterburqa gedərək sənədlərini Mülki Mühəndislər İnstitutuna verir. Lakin riyaziyyatdan müvəffəq qiymət ala bilməyəcəyini yəqin etdiyindən sənədlərini geri götürür və düşünür ki, meyli rəsm çəkməyə və yazmağa olduğundan yalnız bu sahədə məşğul olmalıdır. Peterburqda olduğu zaman “Cənnətin qəbzi” hekayəsini yazır. 1910-cu ildə isə Kiyevə gedib müqəddəs Vladimir adına İmperator Universitetinin hüquq fakültəsinə qəbul olunur. Burada oxuyarkən onu ən çox düşündürən məsələlərdən biri Azərbaycan dilində kitabçaların nəşri, eyni zamanda yayılması olmuşdur. Bunun üçün də Kiyevin ali məktəblərində oxuyan tələbələrdən ibarət xüsusi nəşriyyat heyəti təşkil etdir. O, xalq nağılları əsasında uşaqlar üçün yazdığı məşhur “Məlik Məmməd” nağılını 1911-ci ildə “Kaspi” mətbəəsində çap etdirir. Və Azərbaycan tarixinin yazılması barədə ilk dəfə Y.V.Çəmənzəminli təşəbbüs irəli sürür, bununla bağlı ”Sədayi-həqq” qəzetində “Biz kimik?” məqaləsi ilə çıxış edir.
Yazıçı 1912-ci ildə Kiyevdə “Həyat səhifələri” adlı kitabçalarını nəşr etdirir. Yazıların dili barədə də fikirlərini “Dil məsələsi” adlı məqaləsində açıq bildirilərək deyir ki: “Dil öz kökü üstə bitər, qalxar, qol-qanad açar və bu asudəlik sayəsində elə gözəl, zərif və geniş bir hala gələr ki, hamını heyran qoyar. Dilin kökü camaatımızın yaratdığı el ədəbiyyatındadır, gərək onlar toplanılsın, öyrənilsin, əzbərlənsin...” İlk gəncliyindən xalqına xidmət etmək arzusunda olan Yusif Vəzir balalarımızın gözüaçıq, savadlı, vəətənpərvər yetişməsindən ötrü bütün ədəbi-ictimai fəaliyyəti boyu müxtəlif istiqamətlərdə çalışmışdır. Kiyevdə təhsil aldığı 5 il müddətində “Bizim məqsədimiz və amalımız Azərbaycanımızdır”, deyərək qadınların savadlanması, dini-fanatizmə qarşı mübarizə, balalarımızın düzgün tərbiyə olunmasına dair başqa dillərdə çıxan kitabları əldə edərək onlardan oxuyub öyrənir və özü də bu mövzularda məqalələr yazırdı. Azərbaycanda milli marşın olmaması onu düşündürür və 1917-ci il dekabrın 17-də “Açıq söz” qəzetində bununla bağlı məqaləsi çap olunur. Y.Vəzir yana-yana deyir ki, hər bir millətin özünəməxsus bir milli nəğməsi var. O nəğmə oxunduqda millət fərdlərinin ruhu ucalır. Mübarizə edib öz xalqını mühafizə etmək xahişi artır. Bizim isə bu nəğməmiz yoxdur. Odur ki, milli ruhumuz da yoxdur. Düşməni yıxmaq üçün də milli ruh lazımdır... Burda onu da xatırladaq ki, AXC hökuməti Y.V.Çəmənzəminlini ölkəsinin Türkiyədə ilk səfiri kimi İstanbula göndərdi. O, burda diplomatik işlə məşğul olmaqla yanaşı ədəbi fəaliyyətini də davam etdirirdi. Yusif Vəzirin yolu bir çox ölkələrdən keçib və yazıçı, ictimai xadim harda olubsa, o xalqın dilini də öyrənib. Belə ki, Şərq və Avropa dillərini, o cümlədən, rus, ukrayna, fransız, ərəb, fars, türk, özbək və türkməncəni mükəmməl bilib. Y.V.Çəmənzəminlinin Azərbaycandan kənarda yaşadığı bütün zamanlarda qələmə aldığı əsərlərində xalq həyatı, millətin gözünün açılması, ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin yaranması, inkişafı məsələləri işıqlandırılıb. Patisdə olduğu vaxtda da “Paris xəbərləri” qəzeti ilə əməkdaşlıq edərək, “Şərq məktubları” başlıqlı məqalələrini də həmin qəzetdə dərc etdirməyə nail olub. Onun “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər” kitabını elə o zaman L.Bonvat tərcümə edərək, “Revue du mond musulman” məcmuəsində nəşr etdirmişdir.
Y.V.Çəmənzəminli 1926-cı ildən mühacirət həyatına son qoyaraq vətənə qayıdır, bununla da onun Bakı həyatı başlayır. Burada o, müxtəlif sahələrdə çalışır, müəllimlik fəaliyyətilə məşğul olur. Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq və pedaqoji fakültələrində, sonralar isə Pedaqoji, tibb və neft institutlarında dərs deyir. 10 il onun həyatı enib-qalxmalarla müşayiət olunur. Gec də olsa ailə qurur, övladları dünyaya gəlir. Qayğıları artan yazıçının işsiz qalan vaxtları da olur, çətinliklərlə üzləşir, iş tapmaq ümidi ilə başqa şəhrərlərə də üz tutur, heç yerdə bir məşğuliyyət tapmadığından yenə vətəninə qayıdır. Bu illərdə az vaxtda da olsa yaradıcılığından ayrılmır. Bakının ədəbi mühitinə qaynayıb-qarışan Yusif Vəzir S.Vurğun, M.Müşfiq, S.Rüstəm, M.S.Ordubadi, M.Hüseyn və digər yazıçı, şairlərlə ədəbi dostluq münasibətləri ona qol-qanad verir. Bu illərdə o, hekayələr, romanlar, səhnə əsərləri yazır, tərcümə əsərləri üzərində işləyir. L.N.Tolstoyun “Dirilmə”, İ.S.Turgenevin “Xam torpaq”, “A.Neverovun “Daşkənd çörəkli şəhərdir”, N.V.Qoqolun “Köhnə dünya mülkədarları” B.A.Lavrenyevin “Ulduz rəngi”, “Qırx birinci”, “Külək”, L.N.Seyfulinanın “Qanunpozanlar” əsərlərini rus dilindən, V.Hüqonun bir neçə əsərini isə fransız dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Ümumiyyətlə, bu illər Yusif Vəzirin yaradıcılığının ən məhsuldar çağları olub. Lakin həyatın acı üzü onu tez-tez işsizliklə sınağa çəkir. Belə vaxtlarda yazıçı ailəsini dolandırmaq üçün şəxsi kitabxanasından qiymətli kitablarını – L.N.Tolstoyun külliyyatını, “Molla Nəsrəddin” jurnalının cildlənmiş nömrələrini satdırırdı.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli çoxlu sayda hekayələr, felyeton, məqalə və romanlarını ərsəyə gətirib. Onun “Studentlər”, “Qızlar bulağı”, “Qan içində” (bu əsərin ilkin adı “İki od arasında” olub. Həmin əsəri 1960-cı ildə ilk dəfə Əkbər Ağayev nəşrə hazırlayıb və roman “Azərbaycan” jurnalında çap olunub)ona böyük şöhrət qazandırıb. 1936-37-ci illərdə yazıçının “Studentlər”, “Qızlar bulağı” əsərləri kəskin tənqid olunub. Əslində bu əsərlərlə bağlı tənqidçilərin bir-birinə zidd fikirləri olub. Gah tərifləyib, gah da zərərli əsərlər kimi tənqid ediblər. Bunun da səbəbi məlum idi. Həmin illərdə Yazıçılar İttifaqının III Plenumunda B.Talıblı, Əli Nazim, Əli Nəzmi, Almas İldırım, Hacı Kərim Sanılı, M.Müşfiq, S.Mümtaz da haqsız yerə tənqid olunur, pepressiya maşınının ağzına verilirdi. Bir qədər sonra, isə Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin adı “qara siyahı”ya düşür. Bunu hiss edən yazıçı çoxlu sayda əlyazmalarını, gündəliklərini, İstanbul və Parisdən gətirdiyi açıqcaları sobaya atıb yandırır...
Onun həbsindən sonra quruluşun başında duranlar, milli ziyalıların qanına susayanlar, onun, ümumən “xalq düşməni” adı ilə həbs olunanların ailəsinin də başına müsibətlər gətirirlər. Çəmənzəminli 1940-cı il yanvar ayının 27-də Özbəkistan SSR-nin Urgənc şəhərində (burada o, yaxşı pedaqoq kimi tanınmış, rus, xarici dillər və ədəbiyyatları kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışırdı) həbs olunaraq Bakıya gətirilir. Həmin ilin fevral ayında ittiham olunur, barəsində qərar çıxarılır. 6 ay Keşlə həbs düşərgəsində saxlanıldıqdan sonra onu Nijni-Novqorod vilayətinin Suxabezvodnaya stansiyasındakı həbs düşərgəsinə göndərilir. 1943-cü ildə Y.V.Çəmənzəminli həmin həbsxanada vəfat edir...
Haqsız yerə həbs olunaraq güllələnən, həbs düşərgəsinin ağır şəraitinə dözməyib məhv olan millət fədailəri 1956-cı ildə bəraət alsalar da, xalq özünün yüzlərlə aydınlarını itirir... Həmin il Y.V.Çəmənzəminlinin də işinə yenidən baxılaraq ona da bəraət verilir. İllərlə əsərlərinə, adının belə çəkilməsinə yasaq qoyulmuş yazıçının romanları, hekayələri, məqalələri yenidən çap olunur, yubileyləri keçirilir. Amma doğmalarının ürəyində şırım açılan yaralar qaysaq bağlamır, yaddaşlarını göynədir...
Ədəbiyyat tariximizi özünün dəyərli, unikal əsərləri ilə zənginləşdirən maarifpərvər ziyalı, millət, vətən sevdalısı, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin adı bu gün də, sabah da xalqın yaddaşına işıq kimi saçılacaq mənəvi ömrü hələ qərinələr, əsrlərlə yaratdığı əsərlərində yaşayacaq...
Şəfəq Nasir,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
yazıçı-publisist