Naxçıvan Xəritədə baxmaq
Azərbaycanın cənub-qərbində Naxçıvan Muxtar Respublikası (NMR) yerləşir.
Bura dağlıq məkandır - muxtar respublika ərazisinin 30 faizindən çoxu dəniz səviyyəsindən 600-1000 metr yüksəkdə yerləşir. Bölgənin ən hündür dağları – Qapıcıq (3904 m) və İlandağdır (2385 m).
Muxtar Respublika mərmər, daş duz, əhəng, gips yataqları, Sirab, Badamlı, Vayxır, Nəhəcir, Qızılcir kimi nadir mineral sularla zəngindir. Burada yeraltı sular ümumiyyətlə boldur, ona görə də tarixən bölgədə kəhrizlərin - öz icrasına görə nadir yeraltı su tunellərinin tikintisi yüksək səviyyəyə çatmışdır. Yerin üstündən kəhrizə pillələrlə enirlər, elələri də var ki, onunla suyu sadəcə yerin səthinə çıxarırlar (eynilə müasir su kəmərləri tərzində). Kəhriz ustaları (kankanlar) öz peşə məharətlərini zəmanəmizə qədər qoruyub saxlayıblar.
Muxtar Respublikada iqlim kəskin kontinentaldır, temperatur yayda +43-dən qışda-30 dərəcə arasında tərəddüd edir. Rütubət aşağıdır. Florası - fıstıq, şərq palıdı,qoz, söyüd, ağcaqayın, çoxlu dərman bitkiləri ilə təmsil olunur. Faunası - ayı,qaban, tülkü, dovşan, canavar, daşdələsi, dağkeçisi, Kiçik Asiya muflonları dağqoyunları, quşlar - Xəzər uları, alp torağayları, dağ qaranquşu, daşkəkliyi.
İran və Türkiyə ilə sərhədi boyunca Araz çayı axır, bundan başqa diyarda 40-a yaxın kiçik və orta uzunluqda çay axır (Ordubadçay, Əlincəçay, Gilançay, Naxçıvançay,Arpaçay və b.). Burada "üzən adaları" olan dünya gözəli Batabat gölü ilə yanaşı, Babək və Culfa rayonlarının torpaqlarını suvarmaq üçün süni göllər də var - onlar dəniz səviyyəsindən 1500 metr yüksəklikdə Qazançı kəndi yaxınlığında yerləşir.
Bütün bölgədə qədim şəhərlərin çoxlu sayda xarabalıqları, bürclər, qalalar, məqbərələr qalmışdır. Bu diyar öz təbii sərvətləri kimi, strateji əhəmiyyətinə görə də işğalçılar üçün həmişə cəlbedici olmuşdur.
Naxçıvan şəhəri - Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının inzibati mərkəzidir.
Naxçıvan Azərbaycanın və Şərqin ən qədim və iri şəhərlərindən olmuşdur. Şəhərin tarixi minilliklərin dərinlərinə gedib çıxır, arxeoloqlar burada eramızdan öncə II və I minilliklərə aid çoxlu maddi mədəniyyət əşyaları tapmışlar.
Yerli sakinlər Naxçıvanın yerində yaşayış məskəninin yaranmasını Böyük Daşqından sonra xilas olmuş Nuh peyğəmbər haqqında rəvayətlə bağlayırlar. Əfsanəyə görə, Nuhun gəmisi quruya yan almazdan öncə üç dəfə Kiçik Qafqazın dağ zirvələrinə toxunmuş və onlardan biri - Ağrıdağ iki yerə ayrılmışdır - Böyük Ağrıdağ və Kiçik Ağrıdağ.
Gəminin toxunduğu o biri sualtı dağ zirvələri isə Qapıcıq, İlandağ və Alagöz olub. Yerli sakinlər arasında dolaşan bu əfsanəyə görə, Nuh daşqın çəkildikdən sonra burada xeyli yaşamış və bu torpaqda vəfat etmişdir. Lap bu son zamanlaradək yaşayan uzunömürlü ağsaqqallar iddia edirdilər ki, Nuh peyğəmbərin dəfn olunduğu yeri tanıyırlar. Bu əfsanə xalq arasında o qədər geniş yayılmışdır ki, hətta məşhur rəssam Bəhruz Kəngərli "Nuhun qəbri" adlı rəsm əsəri də yaratmışdır.
Bu qədim şəhərə özünəməxsus mədəniyyət xasdır və onun ayrılmaz hissəsi bütün ölkədə məşhur olan yerli mətbəxdir. Misal üçün, xüsusi şəkildə qurudulan şaftalının içinə üyüdülmüş qoz-fındıq və şəkər tozu doldurmaqla hazırlanan "alana", qayğanağa bal əlavə etməklə xüsusi "balqayqanaq" yalnız bu yerin mətbəxinə aiddir.
Naxçıvan torpağı - XII yüzilin böyük memarı Əcəmi İbn Əbubəkr Naxçivaninin vətənidir.Onun əsərlərindən Yusif İbn Kuseyir (Atababa günbəzi), Möminə Xatun türbəsi, Minarəli cümə məscidinin portalı zəmanəmizə qədər salamat qalmışdır.
Məşhur alim, dövlət xadimi, yazıçı, filoloq, farsca-türkcə ilk lüğətin müəllifi Hinduşah Bin Səncər Bin Abdulla Naxçivani (XIII-XIV yüzillər) burada doğulmuşdur.Onun oğlu, vergilərin qoyuluşu haqqında kitab yazmış Məhəmməd Naxçivani maliyyəsahəsində zəmanəsinin tanınmış dövlət xadimi idi (XIII-XIV yüzillər). Naxçıvan eləcədə Kəlbəli Xan Naxçıvanski, onun oğlu, general Hüseyn Xan Naxçıvanski, hərb xadimi Cəmşid Naxçıvanski, klassik yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə, romantik şair və dramaturq,Stalin repressiyalarının qurbanı olmuş Hüseyn Cavid, rəssam Bəhruz Kəngərli kimi tanınmış simaların da vətənidir.
Naxçıvan - Azərbaycanın ümummilli lider Heydər Əliyevin də vətənidir.
Müasir Naxçıvanda elm və maarifə böyük diqqət yetirilir. Burada universitet, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının filialı fəaliyyət göstərir, akadem-şəhərcik tikilmişdir.Məktəblərə xüsusi diqqət yetirilir - köhnələri təmir olunur, yeniləri tikilir, məsələn, H.Əliyev adına çox böyük, gözəl təchiz edilmiş məktəb istifadəyə verilmişdir. Burada Mədəniyyət Sarayı, Dram Teatrı, Kukla Teatrı fəaliyyət göstərir. Əla təchiz olunmuş idman Olimpiya kompleksi istifadəyə verilmişdir.
Şəhərdə Xalça Muzeyi, Ədəbiyyat Muzeyi, Tarix Muzeyi var. Burada eləcə də yazıçı-dramaturq Hüseyn Cavidin məqbərəsi və ev-muzeyi yerləşir. Şəhərdə xeyli tarixi abidələr - memarlıq kompleksi İmamzadə, Cümə məscidi, "Pirgəmiş" məscidi, "Xan evi", İsmayıl xan hamamı və s. mühafizə olunur.
Ordubad rayonu şimalda və şərqdə Ermənistanla, cənubda - İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir. NMR-in şərq hissəsində yerləşir.
Ordubaddan 60 km cənubda Gəmiqayada eramızdan öncə III-II minilliklərə aid nadir petroqliflər qorunub-saxlanmışdır. Burada adamları, məişət, ov səhnələrini, real və fantastik heyvanları təsvir edən minlərcə şəkil var.
Ordubad şəhəri - Ordubad rayonunun inzibati mərkəzidir.
Tarixi abidələri: nadir arkalı ön görünüşü olan Cümə məscidi, Dilyar məscidi, Əfqan bürcü və XVIII yüz il eyvanı, çoxlu sayda qədim sərçeşmələr, dairəvi qübbəli örtülü Qeysəriyyə ticarət kompleksi(XIX-XX yüzillər) XVIII yüz il buzxanası və məscidi ikimərtəbəli mədrəsə və bir çox digərləri.
Bu kiçik şəhərin nə kimi gözəlliyə malik olduğunu, qədim çağların təbii ətrini necə qoruyub-saxladığını başa düşməkdən ötrü Ordubadı görmək lazımdır. Ağlasığmaz dərəcədə nəhəng, gövdəsinin dairəsi 8 metr olan qocaman çinarların əmələ gətirdiyi kölgəliklərdə adamlar əyləşib tələsmədən söhbət edirlər, nadir məscidlər, ovdanlar, kəhrizlər- bütün bunların hamısının öz nadir özəllikləri var. Bu, qədim milli həyat tərzinin gözəlliyini qoruyub-saxlayan müasir insanların yaşadığı bir şəhərdir.
Burada zəngin ekspozisiyası olan tarix, diyarşünaslıq muzeyi, teatr, Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi-romantik janrın əsasına qoyan yazıçı Məmməd Səid Ordubadinin ev-muzeyi fəaliyyət göstərir. Akademik Yusif Məmmədəliyevin - Azərbaycan Elmlər Akademiyasının ilk prezidentlərindən birinin, Azərbaycan neft-kimyasının banisi,parlaq yaradıcı şəxsiyyətin, elmin təşkilatçısının, fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanın İkinci Dünya müharibəsi zamanı Hitler faşizminin darmadağın edilməsinə əvəzsiz töhfə vermiş bir insanın doğulduğu evdə bərpa işləri aparılır.
Ordubadda yerli sakinlərin evlərində qalmaq olar.
Culfa rayonu - Naxçıvan şəhərindən şərqdə yerləşir.
Culfa dağlarında meşə massivlərinə rast gəlinir, meşələrdə fıstıq, vələs, palıd bitir, faunanı canavarlar, tülkülər və dovşanlar təmsil edirlər.

 

Araz çayının sahilində qədim tikililərin xarabalıqları qalmışdır. Bunlar - Azərbaycan ərazisində ən qədimi sayılan XIII yüz il karvansarası, Naxçıvan xanı, hakim Ziyaəddinin əmri ilə XIV yüzilin əvvəlində salınmış körpünün qalıqları, Cuqa kəndi yaxınlığında kiçik Gülüstan məqbərəsi (XIII yüzil), Dər kəndi yaxınlığında daha üç qədim məqbərə - onlardan bürclü məqbərə daha yaxşı vəziyyətdədir (XV yüzil). O cümlədən,Əlincə qalası (XII-XIII yüzillər) və bir çox digər abidələr və qədim tikililərin qalıqları göstərilə bilər.
Rayonun ərazisində çoxlu (40-a yaxın) su qaynaqları və bulaqlar mövcuddur. Onlardan biri, Darıdağın ətəklərindəki bulaq gündə 500 min litrə yaxın güclü minerallaşdırılmış su verir.
Culfa şəhəri Araz çayının sahilində, İranla sərhəddə yerləşir. Azərbaycan Culfasına demək olar simmetrik şəkildə Arazın o biri sahilində, eyni ilə Culfa adlanan İran şəhəri yerləşir. Keçmişdə İrandan Şirvana, Gürcüstana, Dağıstana gedən qədim karvan yolu buradan keçirdi. İndi burada sərhəd nəzarət buraxılış məntəqəsi yerləşir. Burada dəmiryol vağzalı yaxınlığındakı "Araz" mehmanxanasında qalmaq olar. Elə orada restoran da var. "Gülüstan" restoranında və "Eldar" kafesində də nahar edə bilərsiniz.
Babək rayonu - Muxtar Respublikanın şimalında Ermənistanla, cənubda İranla həmsərhəddir.
Rayonun ərazisində Sirab, Qahab, Vayxır mineral su qaynaqları, daş duz yataqları mövcuddur. Buradan Naxçıvançay və onun qolu Cəhriçay axır, Araz, Nehrəm, Uzunoba,Sirab su anbarları yerləşir.
Rayon ərazisində meşəyə rast gəlinmir, üzümçülük, taxılçılıq, bostançılıq və heyvandarlıq inkişaf etmişdir.
Rayonun ərazisində məlum arxeoloji abidələr: Kültəpə və Kültəpə-2, Abbasabad, Vayxır, Aznabyurd qədim xarabalıqları yerləşir.
Babək şəhəri rayonun inzibati mərkəzidir. 1978-ci ilə qədər Təzəkənd adlanıb.
Şahbuz rayonu - Naxçıvan Muxtar Respublikasının şimalında yerləşir.
Şahbuz şəhəri - rayonun inzibati mərkəzidir. Şəhərin yaxınlığında qədim maraqlı bir abidə aşkar edilib. Xalq arasında bura Nizaminin "Fərhad və Şirin" poemasının qəhrəmanının adı ilə "Fərhadın evi" adlandırılır. Əslində bu qədim insanın yurd yeridir və o qədər də adi görünüşə malik deyil: dağın daş-divarında "verandası" olan 4 otaq yonulmuşdur. Arxeoloqlar tərəfindən qədim hakimin adını daşıyan "Şahpur" qalasının da xarabalıqları tapılmışdır. Hesab edilir ki, bu ad zaman keçdikcə "Şahbuz" şəklini almışdır.
Qarabağlar kəndində məşhur Qarabağlar məqbərəsi yerləşir. Bağlarla, qədim, lakin bu gün də işləyən kəhrizlərlə əhatəyə alınmış bu kənd Zəngəzur sıra dağlarının ətəyində yerləşir. Burada bürcləri olan istehkamların və su təchizatı sisteminin olması bu yaşayış məntəqəsinin qədim mənşəyindən xəbər verir. Belə bir ehtimal var ki, XVII yüzil əlyazmasında adı xatırlanan "10 min evi, 70 məscidi, onlardan 40-ı minarəli, Qarabağlar şəhəri" haqqında qeyd bu kəndə aiddir.
Şərur rayonu - Muxtar Respublikanın qərbində yerləşir, cənubda İranla həmsərhəddir.
Buradan Araz çayının qolu Arpaçay və digərləri axır. Arpaçay suyundan suvarmada istifadə edilir. Onun üstündə Arpaçay su anbarı tikilmişdir. Yerli faunası - muflonlar (dağ qoyunu), canavarlar, dağkeçiləri, tülkülər, qabanlar, dovşanlardır.
Burada az olan tarixi abidələr Araz və Arpaçay sahilləri boyunca bürünc dövrünə aid qədim yaşayış məskənləri ilə təmsil olunur. Qazma mağarasında mustye dövrünə aid daş və obsidian əmək alətləri, Şahtaxtı yaşayış məskənində zövqlə işlənmiş bəzəkli saxsı qab nümunələri aşkar edilmişdir. Arbatan, Verməziyar, Qarahəsənli, Babəki, Kosacan kəndləri yaxınlığında aparılmış arxeoloji qazıntılar göstərmişdir ki, burada qədim yaşayış məskənləri yerləşirmiş. Onlar Kölüklər, Köhnə, Arbatan, Köhnəkənd, Kültəpə kimi toponimlərin yaddaşında yaşayır. Burada çoxlu ev əşyaları və bəzəkli saxsı qablar aşkar edilmişdir.
Şərur şəhəri - Şərur rayonunun inzibati mərkəzidir. Yeni şəhərdir, dəmiryolun çəkilişi zamanı yaranmışdır. Burada iki park, muzey, stadion, məscid, şəhidlərin xatirə abidəsi, kinoteatr var.
Burada dəmir yolunun o biri tərəfində hamamları, bazarı, məscidləri ilə köhnə şəhər də qorunub-saxlanmışdır.
Burada yerli sakinlərin evlərində qonaq qalmaq olar.
Kəngərli rayonu - Babək və Şərur rayonlarının arasında yerləşir.
Muxtar Respublikanın hər yerində olduğu kimi, iqlimi kəskin kontinentaldır - yayda çox isti, qışda soyuq olur. Rayonun ərazisindən, Azərbaycanla İranın dövlət sərhəddi boyunca Araz çayı axır.
Dağlıq relyef, iqlimin xüsusiyyətləri və kiçik çayların olmaması yerli bitki örtüyünü şərtləndirir. Onlar əsasən, yarımsəhra və dağ növləri ilə (kolluqlar, otlar, nadir ağaclar) təmsil olunur.
Bu kənd təsərrüfatı rayonunda tütün, üzüm, dənli bitkilər, tərəvəz və bostan məhsulları yetişdirilir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının hər yerində olduğu kimi burada da böyük sayda qədim abidələr qalır ki, bu da diyarın arxaik zamanlardan əhali ilə məskun olduğundan xəbər verir: Çalxan qala kurqanları, Qazma mağarası, eləcə də Qalacıq, Govurqala, Damlama, Qulamlıtəpə, Balatəpə yaşayış məskənləri.
Sonrakı dövrlərin salamat qalmış abidələri: Xok kəndində Came məscidi (XVIII yüzil) və Şahtaxtı kəndində hamam (XIX yüzil).
Digər abidə. Asnı piri
Qıvraq qəsəbəsi - 2004-cü ildə yaradılmış bu yeni rayonun inzibati mərkəzidir. Qıvraq Naxçıvan-Şərur şossesi üzərində, diyarın paytaxtı Naxçıvan şəhərindən 30 km aralıda yerləşir. Qəsəbədən Araz çayınadək 6 km-dir.
Rayonun inzibati mərkəzi statusunu təzəlikcə alması ilə bağlı olaraq Qıvraq qəsəbəsində hələlik turistlərin qəbulu üçün infrastruktur yoxdur. Lakin, burada yerli sakinlərin evlərində qonaq qalmaq olar.